Là cửa ngõ của vùng Đông Nam Bộ, lại giáp biển, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu hội tụ nhiều nền văn hoá khác nhau. Có lẽ vì thế mà đã từ lâu, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu không chỉ chứa đựng biết bao di sản văn hoá về các phong tục, tín ngưỡng, lễ hội vô cùng phong phú mà còn là một kho tàng văn học dân gian đa dạng, rất cần được quan tâm, tìm hiểu.

1. Kết hợp, hoà trộn giữa văn học dân gian của nhiều vùng, miền

Tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu được xem là cửa ngõ phía đông của vùng Đông Nam Bộ. Vì thế, vùng đất này vừa mang những đặc trưng văn hoá Nam Bộ vừa mang dấu ấn của các vùng văn hoá khác. Cùng với quá trình mở rộng lãnh thổ về phía Nam của các chúa Nguyễn, văn hoá Bắc Bộ, Trung Bộ đã xâm nhập vào vùng đất này. Trong thời kì thuộc địa, nơi đây còn chịu ảnh hưởng ít nhiều từ văn hoá phương Tây. Tất cả những điều này là cơ sở khiến cho văn học dân gian của tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu không thuần nhất mà có sự kết hợp, ảnh hưởng từ nhiều vùng, miền khác nhau.

Đặc điểm này được thể hiện rõ nhất ở ca dao – dân ca. Diện mạo ngôn ngữ ca dao – dân ca Nam Bộ nói chung và ca dao – dân ca tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu nói riêng được tạo nên bởi “một quá trình hội tụ, phát huy những truyền thống của ngôn ngữ ca dao – dân ca dân tộc mà cha ông từ miền ngoài mang vào, đồng thời là quá trình sáng tạo liên tục trước những đòi hỏi của cuộc sống ở mọi hoàn cảnh, mọi mục đích giao tiếp”. Ca dao – dân ca tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, bên cạnh vốn từ đã trở nên quen thuộc, gần gũi, còn xuất hiện các từ chỉ địa danh gắn liền với vùng đất phương Nam:

– Đường về đất đỏ miền Đông
Cao su bao lá hận lòng bấy nhiêu.

– Bao giờ Bưng Bạc hết sình,
Bàu Thành hết nước, hai đứa mình xa nhau.

(Nguồn: baobariavungtau.com.vn)

1. Thần thoại

Thần thoại là thể loại tự sự dân gian dùng để kể lại sự tích các vị thần sáng tạo ra thế giới tự nhiên và văn hoá, phản ánh nhận thức của con người thời cổ đại về nguồn gốc của thế giới và đời sống con người.

Ở tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu song song tồn tại các thần thoại của người Việt và người dân tộc thiểu số. Người Chơ Ro – một tộc người thiểu số ở Bà Rịa – Vũng Tàu có các truyện thần thoại rất đặc sắc như: Sự tích của đảo, Sự tích sông Ray, Sự tích núi Nhang,… Đa số các truyện thần thoại này đều nhằm giải thích về sự ra đời các địa danh ở địa phương và phản ánh nhận thức về tự nhiên, đời sống người Chơ Ro.

3. Truyện cổ tích

Truyện cổ tích là một thể loại tự sự dân gian có hư cấu, bao gồm: cổ tích thần kì, cổ tích thế sự, cổ tích phiêu lưu và cổ tích loài vật.

Truyện cổ tích được lưu truyền ở tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu rất đa dạng, gồm truyện cổ tích của người Việt và người dân tộc thiểu số. Một số truyện cổ tích đáng chú ý như: Chàng Lác, Chàng Katiêng và con quỷ, Hai anh em,

5. Ca dao

Ca dao là một trong những thể loại được dùng để thể hiện tình cảm, cảm xúc.

Bà Rịa – Vũng Tàu là vùng đất mới, cảnh vật lúc đầu còn hoang vắng, buồn bã. Khi đặt chân đến đây, nhiều người không khỏi có một chút lo lắng, hoang mang. Càng lo lắng, họ lại càng chạnh lòng nhớ quê:

Anh đi Tam Thắng xây đồn
Sú hoang mấy bãi, cát cồn mấy doi
Đất đầy dấu hổ, chân voi
Biển sâu mấy khúc, mõ chòi điểm canh
Ai về Gia Định quê mình
Nhắn cây có trái thì anh đón nàng.

(Đào Việt Hùng – Lương Minh Chung, sđd, tr. 30).

Ca dao tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu còn thể hiện niềm cảm thương cho những người lao động bị chủ đồn điền bóc lột:

Cao su đi dễ khó về
Khi đi trai tráng khi về bủng beo.
Cao su xanh tốt lạ đời
Mỗi cây bón một xác người công nhân
Hận thù trời đất khôn cầm
Càng tươi dòng máu, càng bầm ruột gan.

(Đào Việt Hùng – Lương Minh Chung, sđd, tr. 30)

Một số bài cao dao khác còn thể hiện tình cảm gắn bó, thuỷ chung, trước sau như một:

Bao giờ Bưng Bạc hết sình,
Bàu Thành hết nước, thì mình hết thương.

(Theo Điều ít biết về hồ nước Bàu Thành ngàn năm tuổi, kì 1, baobariavungtau.com.vn, ngày 5/1/2020).

7. Vè

Vè là một dạng báo nói do dân gian sáng tác và truyền tụng rộng rãi nhằm phản ánh kịp thời các sự kiện trong cuộc sống hằng ngày trong xóm, ấp, địa phương, dân tộc. Nó cũng là những tri thức dân gian về tự nhiên, về đạo lí được bắt vần để đưa về các khuôn dạng ổn định, dễ thuộc, dễ nhớ

2. Ảnh hưởng về hình thức

Văn học dân gian tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, từ thể loại trữ tình dân gian cho đến tự sự rất đa dạng về hình thức biểu đạt. Ở thể loại trữ tình, nhất là ca dao – dân ca, có sự kết hợp giữa tính chuẩn mực, trau chuốt của ngôn ngữ miền ngoài với sự mộc mạc, giản dị trong cách nói, cách nghĩ của người miền Nam nên rất dễ đi vào lòng người.

Các truyền thuyết, truyện cổ tích với nhiều mô típ độc đáo kết hợp với yếu tố hoang đường, kì ảo có sức hấp dẫn rất lớn. Đó là những cơ sở rất quan trọng để các nhà văn, nhà thơ vận dụng vào quá trình sáng tác của mình.

1. Truyền thuyết, cổ tích

Các truyện cổ tích, truyền thuyết về Côn Đảo còn lưu truyền đến ngày nay chủ yếu lí giải sự hình thành các địa danh ở Côn Đảo như: Hòn Cau, bãi Đầm Trầu, Hòn Trác, Hòn Tài hoặc đề cập đến các nhân vật lịch sử: bà Phi Yến,…

Các tác phẩm văn học dân gian này còn phản ánh tình cảnh éo le, bất hạnh của người dân nơi đây. Chẳng hạn, nam nữ yêu nhau mà không lấy được nhau, phải bỏ xứ mà đi (Sự tích Hòn Cau và bãi Đầm Trầu); hai anh em sinh đôi phải chia lìa, mỗi người ở một nơi (Sự tích Hòn Trác, Hòn Tài); bà Phi Yến sống cô đơn, vò võ một mình với nhiều nỗi niềm đắng cay, uất hận (Truyền thuyết về bà Phi Yến).

Tuy nhiên, con người hiện lên qua các truyện cổ tích, truyền thuyết về Côn Đảo đa số đều mang vẻ đẹp nhân hậu, giàu lòng nhân ái, ít có những mâu thuẫn, xung đột gay gắt. Điều này làm cho các tác phẩm có giá trị nhân văn rất lớn. Về mặt nghệ thuật, các truyền thuyết, truyện cổ tích về Côn Đảo thường có cốt truyện đơn giản, không có nhiều yếu tố kì ảo nên có nét gần gũi với tác phẩm văn xuôi hiện đại.

Truyện kể dân gian là tên gọi chung của nhiều thể loại truyện dân gian như thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn, truyện cười.

Trong loại hình tự sự truyện kể dân gian của tỉnh Bà Rịa –Vũng Tàu, truyền thuyết và truyện cổ tích là hai loại hình chiếm số lượng lớn nhất và mang đậm dấu ấn địa phương hơn cả. Mỗi truyện kể gắn liền với việc giải thích về phong tục, tín ngưỡng cư dân ở tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, về nguồn gốc, sự tích ra đời của một số địa danh; gắn liền với việc phản ánh hiện thực mở đất về phía Nam, hoà trộn văn hoá, đấu tranh xã hội cũng như đời sống tâm tư, tình cảm của người dân địa phương.

Lồng kết trong mỗi truyện kể là những bài học có giá trị sâu sắc về đạo lí làm người, cho thấy nét đẹp của tính cách nghĩa khí, hào sảng, trọng tình của con người ở vùng đất phương Nam.